Οι όροι «φεουδαρχία» και «φεουδαλισμός» απηχούν συστήματα αγροτικών κοινωνιών, όπου η γη αποτελούσε το βασικότερο κριτήριο οργάνωσης των κοινωνικών δομών. Μετά τη βιομηχανική επανάσταση, ο κόσμος άλλαξε με το ξεκίνημα ενός αστικού πολιτισμού, που είχε σαν μηχανισμό ανάπτυξης όχι πλέον τη γη αλλά το κεφάλαιο. Έτσι προέκυψε και ο αντιπροσωπευτικός κοινοβουλευτισμός, ως ατελές «υποκατάστατο» της αθηναϊκής δημοκρατίας.
Η ιστορία βέβαια, δεν κατέγραφε για πρώτη φορά τη μετάβαση στην αστική κοινωνία. Στο τέλος του 6ου αιώνα π.Χ ο Κλεισθένης έσπασε το κατεστημένο της φεουδαρχικής Αθήνας, διέλυσε τις «φυλές-οικογένειες» και δημιούργησε την πρώτη αστική δημοκρατία της ανθρωπότητας.
Παρ΄ όλο που σήμερα, στο δυτικό κόσμο, κυριαρχούν οι αστικές δομές στην οργάνωση του κράτους, υπάρχουν ακόμα πολλά κατάλοιπα της «φεουδαρχικής» κοινωνίας. Σε χώρες που δεν κατάφεραν να αναπτύξουν δική τους αστική κουλτούρα, η καθυστέρηση στους θεσμούς, στους νόμους και γενικότερα στην αντίληψη της δημοκρατίας είναι εμφανής. Οι σχέσεις εξάρτησης, τα πελατειακά δίκτυα, η υποταγή στο ατομικό συμφέρον, η αναξιοκρατία, η ανοχή στον αμοραλισμό και η έλλειψη συμμετοχικότητας δομούν τη λειτουργία της οποιασδήποτε διοίκησης, σε κεντρικό ή σε περιφερειακό επίπεδο.
Η τοπική αυτοδιοίκηση είναι ο πιο πρόσφορος χώρος για να γίνουν όλα τα παραπάνω αντιληπτά. Τα τοπικά προβλήματα και η ευρύτερη διαχείριση συνιστούν ένα πεδίο ανομίας και συγκάλυψης οικονομικών και πολιτικών εγκλημάτων. Οι βασικότερες αιτίες ανάγονται στην φεουδαρχική αντίληψη ότι ο δημότης δεν αποτελεί μέλος της κοινότητας που πρέπει να συμμετέχει ως συστατικό της ανάπτυξης αλλά υποψήφιο μέσο διατήρησης της εξουσίας για τον δήμαρχο και τους δημοτικούς συμβούλους. Γι΄ αυτό είναι διάχυτη και παντελώς αποδεκτή η αντίληψη πως πρέπει η δημοτική αρχή να «εξυπηρετήσει» τον δημότη, όχι θεσμικά αλλά πελατειακά, γιατί δεν πρόκειται να επανεκλεγεί.
Για να δούμε , όμως, πως λειτουργεί ένας δήμος σε μια όμορφη περιοχή της Αθήνας. Δεν υπάρχει βέβαια, λόγος να αναφερθώ στο όνομα του δήμου, γιατί δεν αποτελεί εξαίρεση αλλά τον κανόνα για τη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων της χώρας.
* H οικονομική κατάσταση είναι τραγική, δεδομένης της σπατάλης των τελευταίων δέκα χρόνων, όταν τα πακέτα έρεαν άφθονα και η κεντρική διοίκηση δεν έκανε κανέναν έλεγχο στη διαχείριση του δημόσιου χρήματος. Παρ’ ολ’ αυτά η δημοτική αρχή συνέχιζε να διορίζει υπαλλήλους σε διάφορες θέσεις, να δανείζεται χωρίς μέτρο και να απαλλοτριώνει οικόπεδα στην περιοχή για δημόσιες χρήσεις και όχι μόνο…, όπως σχολεία και πλατείες.
* Ο δήμαρχος και οι δημοτικοί υπάλληλοι θυμίζουν το «αφεντικό» και τους «επιστάτες» του που προσπαθούν να φανούν «χρήσιμοι» στους δημότες και φυσικά στους πιο οικείους φίλους και συγγενείς. Είναι φανερό ότι το δίκτυο θα λειτουργήσει με τους «ευεργετηθέντες» πιο αποτελεσματικά στις επόμενες εκλογές. Άλλωστε οι «αδιάφοροι» ψηφοφόροι, όταν έρθει η ώρα να ψηφίσουν, από κάποιον κολλητό θα επηρεαστούν, από κάποιον φίλο θα πεισθούν και χωρίς να έχουν άλλη επιλογή θα επιλέξουν τους ίδιους ή και ακόμα χειρότερους. Έτσι έκαναν άλλωστε και στα χωριά
των κολίγων όταν εμφανιζόταν ο βουλευτής αγκαζέ με το γαιοκτήμονα, λίγο πριν τις εκλογές. Στα πλαίσια της «εξυπηρέτησης» και της πολιτικής φιλοδοξίας των αντιδημάρχων, γίνονται συνεχείς εμφανίσεις σε γιορτές, συνεστιάσεις, λαϊκά πανηγύρια και δημόσια συσσίτια προς τέρψιν και ευχαρίστηση του λαϊκού ενστίκτου. Οι υποσχέσεις και τα χτυπήματα στην πλάτη αποτελούν καταχρηστική συνήθεια, αλλά όταν έρθει η ώρα της αποτελεσματικότητας ακολουθεί ο εκκωφαντικός θόρυβος της ανικανότητας.
* Η ποιότητα των δημοτικών υπαλλήλων είναι θλιβερή. Οι περισσότεροι απολαμβάνουν τη συνήθεια της μετάθεσης ευθυνών και της «δραματικής» περίπτωσης ανθρώπου που όλοι του ζητάνε πολύ περισσότερα από αυτά που μπορεί να κάνει. Άλλοι, κινούνται στα όρια της διανοητικής επάρκειας, γιατί οι δήμαρχοι τους διόριζαν από «συμπόνια» και κάποιοι αισθάνονται τόσο «ασφαλείς» που εμφανίζονται όποτε θέλουν, πάνε για ψώνια στην αγορά ή διαλέγουν κοσμήματα από μικροπωλητές στα γραφεία τους… Σε διάφορους τομείς κάποιοι αδιαφορούν και κρύβονται και σε άλλους, αυτοί που είναι ικανοί και εργατικοί, δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στην εργασία τους λόγω έλλειψης προσωπικού. Εντελώς συμπτωματικά, η ποιοτική εργασία παράγεται από αυτούς που είναι συμβασιούχοι (ΚΔΑΠ, Παιδικούς σταθμούς κτλ), ενώ τα περισσότερα προβλήματα δημιουργούνται από τους μόνιμους και ιδιαίτερα του τεχνικού τομέα!
* Στην περιοχή υπάρχει τεράστιος «πλούτος» σε υποδομές που η πολιτεία δεν θέλει να παραχωρήσει στο δήμο γιατί δεν τον εμπιστεύεται….! Το αποτέλεσμα είναι να χάνονται τεράστια έσοδα και να μένουν ανεκμετάλλευτοι πόροι. Αν συνδυαστεί και με την αδυναμία της δημοτικής αρχής να εκπονήσει σχέδια ανάπτυξης, καταλαβαίνει κανείς πόσο δύσκολο είναι να απορροφήσει ευρωπαϊκά κονδύλια. Είναι τουλάχιστον φαιδρό χρήματα του ΕΣΠΑ να χρησιμοποιούνται για τις πληρωμές των υπαλλήλων και όχι για ανάπτυξη.
Ποιες είναι οι βασικές αιτίες που οι δήμαρχοι δεν μπορούν να διαχειριστούν σωστά τη διοίκηση των τοπικών κοινωνιών; Γιατί κατάντησαν να αποτελούν το κραυγαλέο δείγμα της «φεουδαρχικής» Ελλάδας, που δε λέει ακόμα να περάσει στο στάδιο της αστικής δημοκρατίας;
Πρώτον, το επίπεδο των ανθρώπων που εκλέγονται στην τοπική αυτοδιοίκηση είναι πολύ χειρότερο από αυτό του κοινοβουλίου. Αυτό συμβαίνει γιατί οι σχέσεις διαπλοκής στην τοπική κοινωνία είναι πολύ πιο «λειτουργικές» και «άμεσες» αλλά και γιατί οι σοβαροί άνθρωποι δε θέλουν να εκτεθούν στην αναξιοπρέπεια και στον ευτελισμό.
Δεύτερον, οι δήμαρχοι θεωρούν ότι ο δήμος είναι το κατακτηθέν «φέουδο» και οι εργαζόμενοι οι «υπασπιστές» τους. Αποδείχτηκε πρόσφατα ότι δεν τους ενδιαφέρει τόσο η ποιότητα στις υπηρεσίες ούτε οι δημότες τους, αλλά το προσωπικό και οι εργαζόμενοι. Φανταστείτε ένα οποιοδήποτε υγιές σύστημα να αδιαφορεί παντελώς για την εξυπηρέτηση των ανθρώπων που είναι ταγμένο να υπηρετεί και να υπερασπίζεται μόνο τα συμφέροντα των απασχολουμένων στη διαχείρισή του. Επίσης δεν τολμάει ο δήμαρχος να ελέγξει ή να μεταφέρει υπάλληλο σε άλλη υπηρεσία γιατί μπορεί να οργανώσει κίνημα εναντίον του. Και σαν να μην έφταναν όλα αυτά, σε κάθε αποχή ή απεργία οι υπάλληλοι πληρώνονται κανονικότατα, αφού τη μισθοδοσία την καταβάλλει ο «φεουδάρχης» δήμαρχος, από τα χρήματα των
Ελλήνων φορολογουμένων.
Τρίτον και ίσως το σημαντικότερο. Τα κονδύλια που εισέπραττε ο δήμος ως τώρα, για προγράμματα και υποδομές, ήταν ανεξέλεγκτα και δεν δέσμευαν το δήμαρχο με ποινικές ευθύνες. Που ακούστηκε σε μια δημοκρατία να μην υπάρχει ευθύνη της δημοτικής αρχής για τα χρέη, που δημιούργησε ή που κληροδότησε στην επόμενη; Το κεντρικό κράτος δεν έθεσε ποτέ αναλογικά με τον πληθυσμό του δήμου, όρια δανειοδότησης και ύψος δαπάνης των χρημάτων.
Από παντού όμως, τα μηνύματα δείχνουν πως το πανηγύρι τελείωσε. Οι «τσιφλικάδες» κι οι «κοτζαμπάσηδες» αντιστέκονται με το «στρατό» τους αλλά φαίνεται ότι η εποπτεία είναι ζήτημα χρόνου.
Δεν ξέρω πως θα εξελιχθεί η υπόθεση της τοπικής αυτοδιοίκησης, πως θα καλυφθούν τα υπέρογκα χρέη των ανεύθυνων δημάρχων και πόσοι απ΄ αυτούς θα πάνε φυλακή. Είμαι όμως σίγουρος πως η κοινή λογική δείχνει το δρόμο προς ένα ρεαλιστικό και ξεκάθαρο δρόμο αυτοδιαχείρισης κάθε τοπικής κοινότητας.
Οι δημότες πρέπει να αναλάβουν το κόστος της συμμετοχής στα οικονομικά του τόπου τους. Να περάσουν δηλαδή, από το ρόλο του αδιάφορου «υποτακτικού γκρινιάρη» στο ρόλο του διεκδικητικού πολίτη που θα θέλει να ξέρει που πάνε τα χρήματά του. Όταν κληθούν να επωμιστούν τα χρέη που δημιούργησε ο «ανοιχτοχέρης» δήμαρχος, τότε θα δούμε πόσο «γκρινιάρηδες θεατές» θα παραμείνουν…
Η αρχή της ανταποδοτικότητας θα δημιουργούσε μια άμεση και ενδιαφέρουσα σχέση των δημοτών με τη δημιουργία και την παραγωγικότητα. Αυτό βέβαια, απαιτεί εκχώρηση της φορολογικής επιβάρυνσης από την κεντρική εξουσία σε ανταποδοτικά δημοτικά τέλη, που ο δήμος θα εισέπραττε για να χρηματοδοτήσει συγκεκριμένα έργα. Θα υπήρχε όμως, δέσμευση για την κοστολόγηση, εκτέλεση και αποπεράτωση του έργου.
Βασικές υπηρεσίες του δήμου επιβάλλεται να κοστολογηθούν και να περάσουν σε ιδιώτες, αν είναι σε θέση να εγγυηθούν κεφαλαιακή επάρκεια για μακροχρόνια ανάληψη του έργου.
Αν ποτέ ψηφίσουμε νέο σύνταγμα, θα μπορούσε να προβλεφθεί άμεση συμμετοχική ψηφοφορία για κάθε σημαντικό θέμα του δήμου, σε τακτά χρονικά διαστήματα. Ως τότε, οι ηλεκτρονικές ψηφοφορίες μπορούν να εφαρμοστούν στο πλαίσιο δημοσκοπήσεων, στην ιστοσελίδα του δήμου. Θα είναι πάρα πολύ χρήσιμο και θα δημιουργήσει σώμα εκλεκτόρων, σε συμβουλευτικό επίπεδο.
Η αμεσότατη, καθαρή και σαφέστατη ενημέρωση για ζητήματα και αποφάσεις, είναι υποχρέωση της κάθε δημοτικής αρχής. Η ηλεκτρονική τεχνολογία προχωράει και ήδη κάποιοι δήμοι έχουν τη δημοκρατική ευαισθησία να δείχνουν καθημερινά στις ιστοσελίδες τους, τα πάντα στους πολίτες τους. Η ενημέρωση του δημότη τον «ξυπνάει», τον καθιστά σύμμαχο της αρχής και τον μετατρέπει από υποψήφιο «πελάτη» σε ενεργούμενο άτομο.
Για φανταστείτε να συνειδητοποιούσε ότι στο δήμο του υπάρχουν εργαζόμενοι που
διορίστηκαν για την καθαριότητα αλλά βρίσκονται σε γραφεία, χωρίς αρμοδιότητα.
Η αλλαγή του θεσμικού πλαισίου και η απεξάρτηση από τα κόμματα, είναι βέβαιο ότι θα ενθάρρυνε ικανούς και καλλιεργημένους ανθρώπους να ασχοληθούν με τη διαχείριση. Αν υπήρχαν εγγυήσεις ότι δεν θα έμπλεκαν στην εξυπηρέτηση ενός φαύλου συστήματος απαξίωσης της προσωπικότητάς τους, θα έβλεπαν με άλλο μάτι τη συμμετοχή στα κοινά.
Η Ελλάδα είναι μια χώρα που αυτή τη στιγμή δοκιμάζεται από τον παγκόσμιο εξευτελισμό της. Οι Ευρωπαίοι εταίροι μας καταλαβαίνουν σιγά σιγά ότι οι Έλληνες είναι εγκλωβισμένοι σ΄ ένα αναχρονιστικό μοντέλο πολιτισμού. Από τις ραγδαίες εξελίξεις στην οικονομία, γίνεται πλέον αντιληπτό ότι η χώρα ανέπτυξε αστικούς θεσμούς που δεν μπόρεσε να τους υποστηρίξει και με την ανάλογη αστική ηθική. Πέρασε σε έναν ιδιότυπο ψευδοεκδημοκρατισμό της κοινωνίας, χωρίς όμως να απαλλαγεί από τις φεουδαρχικά πρότυπα διαχείρισης του πολιτικού βίου.
Η κρίση δίνει τη δυνατότητα στις τοπικές κοινωνίες να αναζητήσουν νέους τρόπους αυτοδιαχείρισης. Η ζωή μας είναι η καθημερινότητά μας, η γειτονιά μας, το σχολείο των παιδιών μας, το πάρκο στο τέρμα του δρόμου μας, το σπίτι μας. Όλα αυτά έχουν σχέση με την κάθε εξουσία που νομιμοποιείται να διαχειριστεί τον δικό μας τόπο. Μάλλον πρέπει να προσέξουμε περισσότερο, από δω και πέρα, γιατί η συντήρηση της ανέξοδης αδιαφορίας τελείωσε. Χωρίς δανεικό χρήμα ο δήμαρχος θα πάψει πια να υποδύεται το «μεγάλο αφεντικό» και θα πρέπει να «προσγειωθεί» σε πιο «έντιμες» σχέσεις με τους δημότες. Πρέπει λοιπόν, κι αυτοί να είναι έτοιμοι για αληθινή προσαρμογή σε ένα αστικό μοντέλο ζωής που καταργεί τον φεουδαλισμό και επαναφέρει τις κοινωνίες σε σχέσεις αμοιβαιότητα και αξιοπρέπειας.
* Ο κ. Ανδρέας Ζαμπούκας είναι Καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας
